مرکبات و کیوی بیشترین حجم صادرات استان مازندران و گیلان را به خود اختصاص داده است تا جایی که مازندران به‌عنوان قطب تولید مرکبات کشور بالاترین حجم صادرات مرکبات به کشورهای همسایه دریای خزر به‌خصوص روسیه را داراست و یک‌سوم صادرات در بخش محصولات کشاورزی ایران به کشور روسیه را مرکبات تشکیل می‌دهد.
مردم روسیه اعتقاد دارند که طعم مرکبات ایران با مرکبات دیگر کشورها مانند مصر و لبنان و سوریه متفاوت است و مرکبات ایران بهتر و خوشمزه‌تر است؛ یکی از خصوصیات مهم مرکبات شمال ترش و شیرین بودن آن است که این خصوصیت علاقه‌مندی مردم روسیه و دیگر کشورهای بازار هدف را در پی داشته است؛ دلیل دیگر جذب روسیه به‌سمت مرکبات ایران هزینه‌های ترانزیت است که باعث شده است ایران را برای خرید این محصول هدف قرار دهند؛ روسیه سالانه بالای ۱.۵ میلیون تن مرکبات نیاز دارد و یکی از بازارهای پر‌فروش حتی برای دیگر کشورهای تولید‌کننده مرکبات است.
در مازندران ۱۲۰ هزار هکتار باغ مرکبات وجود دارد که ۱۰ هزار هکتار آن نارنگی و مابقی پرتقال است؛ مرکبات بعد از برنج دومین محصول مهم و اختصاصی و منبع درآمد کشاورزان مازندرانی است؛ در استان مازندران در سال‌های اخیر مسیر برای صادرات تا حدودی هموار و بازگشایی شده است و این کار باعث شده تعداد سورتینگ‌ها و مراکز بسته‌بندی مازندران از ۲۰۰ به ۸۰۰ واحد برسد و ظرفیت انبارداری محصولات کشاورزی از ۸۰۰ هزار تن با توسعه سردخانه‌ها به ۱۵۰۰ تن افزایش یابد.
هرچند برخی از صادرکنندگان مدیریت را حلقه مفقوده این بخش جهت استانداردسازی محصولات در جهت صادرات می‌دانند، اما عدم شناخت نیازمندی‌های بازار هدف حلقه مفقوده دیگر این زنجیره بزرگ است که برخی از صادرکنندگان خرد با این بازار آشنایی ندارند و این عدم شناخت نیازمندی‌ها باعث شده است بازار هدف با محصولات بی‌کیفیت ایرانی اشباع شود و حتی محصولات باکیفیت هم مورد استقبال قرار نگیرد و صادرات مرکبات ایران را با مشکل جدی مواجه کند.
چرا مرکبات ایران دیگر بازار ندارد؟
مجید حسین‌زاده مؤسس و مدیرعامل هلدینگ کاسپین و یکی از صادرکنندگان در حوزه مرکبات در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم در ساری به واگویه‌هایی در حوزه صادرات مرکبات پرداخت و اظهار داشت: یکی از بخش‌های مهم صادرات هلدینگ کاسپین صادرات مرکبات به کشورهای مورد نیاز است؛ ما خرید برای صادرات را از زمان برداشت محصول شروع نمی‌کنیم بلکه خرید ما از زمان گلدهی درخت مرکبات یعنی زمانی است که درخت هنوز از خواب بیدار نشده است، صورت می‌گیرد.
این صادرکننده مرکبات افزود: باغ‌های با حجم زیاد را شناسایی می‌کنیم و زیر نظرمی‌گیریم و راهنمایی‌های لازم را به باغدار برای بالارفتن کیفیت محصول که ازدیاد کمّیت را در پی دارد انجام می‌دهیم و با باغدار یا تولید‌کننده به‌صورت کشت، قراردادی می‌بندیم؛ قرارداد ما با کشاورز این‌گونه است که هرچقدر در سطح هکتار تولید می‌کند ما به باغدار کمک می‌کنیم تا تولید را افزایش دهد، قیمت روز بازار هراندازه باشد ما از باغدار بیشتر از قیمت روز خریداری می‌کنیم.
حسین‌زاده با بیان اینکه “از مجموعه خودمان در سال ۱۴۰۲ به‌میزان ۳۰ هزارتن فقط مرکبات صادرات داشتیم و این رقم صادرات برای ۱۴۰۳ به ۴۰ هزار تن خواهد رسید، اضافه کرد: ما از هر باغی خرید نمی‌کنیم و محصول را از باغ‌هایی که خودمان شناسنامه داده باشیم خرید می‌کنیم تا کیفیت محصول تضمین‌شده باشد؛ حدود ۴۰۰ هکتار باغات مازندران زیرپوشش ماست و این پوشش از میاندرود تا بابل را شامل می‌شود. معمولاً باغاتی که از حجم بالای هکتار و حجم بیشتر برخوردارند و محصولات هم باکیفیت باشند جهت صادرات انتخاب و خریداری می‌کنیم و پوشش می‌دهیم.
وی درباره سبززدایی هم تأکید کرد: مرکبات مثل همه میوههای دیگر مانند هلو، زرد‌آلو، سیب و غیره تاریخ برداشت دارد و زودتر از موعد مقرر نمی‌توان برداشت کرد؛ متاسفانه برخی سورتینگ‌داران زودتر از موعد مقرر مرکبات را برداشت می‌کنند و این تخلف است؛ در بحث پرتقال یک تصور غلط وجود دارد اینکه تامسون نفخ می‌آورد؛ این باور غلط است اگر این محصول تا فصل برداشت آن یعنی تا دی ماه بماند و سپس برداشت شود هیچ نفخی ندارد، چون زودتر از تاریخ مقرر رسیدن کامل، میوه برداشت می‌شود و هنوز سبزینه دارد از درخت جدا می‌شود یک ماه قبل در آبان ماه پرتقال نارنجی‌رنگ در بازار وجود داشت که این رنگدهی در حقیقت در اتاق گازدار و با استفاده از مواد شیمیایی که باعث زودرس و پیر شدن میوه می‌شود انجام گرفته است؛ داخل میوه ترش است و در حوض رنگ در دمای ۵۰ درجه در آب جوش می‌ماند تا به مرحله رنگدهی برسد و این رنگ کاملاً شیمیایی و مضر است که این میوه در حین صادرات دچار فساد و لک می‌شود.
وی تأکید کرد: امسال برای پیگیری مشکلات موجود ۲۰ جلسه خدمت وزیر و معاونین در تهران رفتم و برای بررسی بازار هدف سفر میدانی به بازارهای کشورهای عمان و دبی، ازبکستان و روسیه و غیره داشتم و از نیازمندی‌های این بازارهای جهانی فیلم تهیه کردم و استانداردهای روز جهان و نیاز روز دنیا را بررسی کردم و فیلم را به وزیر هم دادم و گفتم که این خیانتی که در حق کشاورز می‌شود جلویش گرفته شود اگر استانداردها در تولید و برداشت و صادرات رعایت شود به‌عنوان صادرکننده باید پرتقال را کیلویی ۳۰ هزار تومان از روی درخت از باغدار بخرم.
این صادرکننده پرتقال خاطر‌نشان کرد: پرتقال ایرانی چون با رنگ مصنوعی و کیفیت پایین داخلی میوه و با مزه ترش به بازار هدف می‌رود و پرتقال مصر و ترکیه با شیرینی وارد بازار می‌شود باعث شده است هم تاجر و هم مصرف‌کننده از مرکبات ایرانی ناراضی باشند و در نتیجه بازار پرتقال ایرانی خریدار ندارد ما هم به‌عنوان صادرکننده با توجه به تقاضای بازار هدف مجبور می‌شویم تن به کاری بدهیم که راضی نیستیم و مجبور‌یم از همین روش رنگدهی استفاده کنیم چون مشتری را به این نوع محصول عادت دادند در حالی که این روش غلط است.
وی افزود: سورتینگ‌های کوچک و بزرگ همه صادرات انجام می‌دهند؛ یک دلال در سورتینگ‌ها می‌گردد و سورتینگ‌های خردی که هزینه‌های جانبی مانند برند‌سازی و غیره را ندارند و مثلاً در هفته یک ماشین برای صادرات آماده می‌کنند در حالی که صادر‌کنندگانی مانند ما با هزینه‌های جانبی روزی ۱۰ کانتینر آماده صادرات می‌کنیم.
وی ادامه داد: سورتینگ‌هایی که هیچ درک درستی از صادرات ندارند و فاقد برند هستند و زیرپله‌ای کار می‌کنند به‌اندازه خودشان یک ماشین صادرات انجام می‌دهند و همین یک ماشین باعث شده است بازار خراب شود و صادرات استاندارد نداشته باشیم؛ رفع این مشکل که دامنگیر صادرکنندگان خرد و کلان شده است، نیاز به دستور حاکمیتی دارد تا جلوی این کار گرفته شود؛ ما به‌لحاظ جغرافیایی کنار کشورهای سی‌آی‌اس قرار گرفتیم و با بازار هدف ۴۰۰ میلیون نفری اگر بتوانیم صادرات این بازار را درست مدیریت کنیم و روابط ارتباطی و زیرساختی را با کشورهای دیگر درست کنیم صادرات بسیار خوبی را در این حوزه خواهیم داشت.
وی اضافه کرد: مشکلی که توسط مدیران ارشد و استانی باید مورد توجه قرار گیرد این است که، سیستم تولید و برداشت ما مکانیزه نیست و کشاورز در هر هکتار ۲۵ تن برداشت می‌کند؛ در حالی که در دنیا با سیستم پیشرفته و مجهز در هر هکتار ۱۰۰ تا ۱۱۰ تن برداشت می‌شود برای این باغدار با این حجم از تولید به‌صرفه است؛ مدیران ما هم باید جهت مدیریت وضع موجود از کشورهای دیگر که در این بخش جلوتر‌ند بازدید میدانی داشته باشند و دولت هم از این موضوع حمایت و پشتیبانی کند.
این صادرکننده با گلایه از مسئولان بیان کرد: کشاورز و باغدار و تولید‌کننده واقعاً در وضعیت خوبی قرار ندارند؛ اگر تولید بیشتر از بازار هدف باشد باید به‌سمت صنایع تبدیلی برویم و وارد شدن در شرایط فعلی برای ورود به صنایع تبدیلی به‌صرفه نیست؛ من در بخش‌ها و حوزه‌های مختلفی مانند کارخانه تولید زغال و طرح و بهره‌برداری جنگل تولید تخته و الوار مبل، تولید شیرآلات بهداشتی و ساختمانی و تولید مواد اولیه مخازن پلاستیکی فعالیت کردم و صادرات مرکبات بخشی از این هلدینگ است؛ برای من مهم است که این صنعت مرکبات درست مدیریت شود این کشاورزان زحمتکش را با این حجم از کار و هزینه اولیه باید مدیریت کرد، وظیفه سازمان جهاد کشاورزی است تا از تجربیات تولید‌کننده و صادرکنندگان استفاده کنند تا این مشکلات مدیریت شود.
میزان تولیدات مرکبات در ایران دوبرابر ظرفیت است
حسینی، یکی از سورتینگ‌داران فعال در عرصه صادرات مرکبات به تسنیم گفت: بیش از ۱۰ سال است که در یکی از روستاهای بابل یک واحد سورتینگ دارم که در این واحد مشغول خرید و انبار و حتی صادرات مرکبات و کیوی با یازده کارگر هستیم.
این صادرکننده مرکبات تصریح کرد: در شهرستان بابل ۸۰ سورتینگ فعال هستند که برخی از این سورتینگ‌ها مانند واحد ما در صادرات هم فعال هستند البته برخی از واحدها فقط کار خرید و انتقال به سردخانه و سپس فروش به تجار دیگر را انجام می‌دهند ولی ما در کار صادرات مرکبات و کیوی به کشورهای حاشیه خزر و عراق هم فعال هستیم؛ میزان تولیدات مرکبات در ایران دوبرابر ظرفیت است و ما با توجه به اینکه در بخش صنایع تبدیلی زیاد فعال نیستیم باید در بخش صادرات فعال باشیم تا مازاد تولیدات داخل فاسد نشود.
وی افزود: خیلی از میوههای برداشت‌شده قابلیت صادرات را ندارند و به میوه آبگیری یا لکی معروف هستند که باید صنعتی در مازندران و شهرستان بابل باشند تا از این میوه‌هایی که قابلیت تازه‌خوری و صادرات را ندارند آبمیوه یا اسانس و غیره گرفته شود؛ متأسفانه مدیریت در بخش سورتینگ‌داران خرد به‌خوبی انجام نمی‌گیرد و بسیاری از فعالان این بخش با صادرات مرکبات بی‌کیفیت باعث بدنامی مرکبات ایرانی در بازار جهانی شده‌اند؛ مسئولان مربوطه باید مشکلات این بخش را دسته‌بندی کنند و با برنامه‌ریزی درست برای رفع این مشکلات قدم بردارند.
در حال ایجاد صنف کشاورزان هستیم
مدیر جهاد کشاورزی بابل هم در گفت‌وگو با تسنیم بیان کرد: بیش از ۴۰۰۰ تن انواع مرکبات اعم از نارنگی و پرتقال و نیز خرمالو و… به کشورهای عراق، عربستان، کویت، روسیه و سایر کشورهای حاشیه خزر صادر شد؛ شهرستان بابل با بیش از ۲۲ هزار هکتار باغ مرکبات و با بیش از ۷۰۰ هزار تن تولید مرکبات، نیاز به پایانه صادراتی و زنجیره ارزش مرکبات دارد تا بتواند با استانداردهای جهانی بخش قابل‌توجهی از تولیدات مرکبات این شهرستان را صادر کند.
محسن آهنگری با بیان اینکه شناسنامه‌دار کردن باغات، راهکار توسعه و استانداردسازی تولیدات باغی است، گفت: سطح تخصیصی طرح هویت‌بخشی و شناسنامه‌دار کردن باغات شهرستان بابل در سال جاری ۲ هزار و ۸۵۰ هکتار است.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان بابل با اشاره به اینکه با اجرای سطح تخصیصی، ۲ هزار و ۸۵۰ هکتار باغات در این شهرستان شناسنامه‌دار می‌شود، تصریح کرد: تاکنون طرح شناسنامه‌دار شدن ۳۶۶ هکتار باغات در این شهرستان اجرا شد؛ ۲۸۸ مورد اجرای این طرح در سطح ۳۶۶ هکتار باغات بوده است.
این مسئول بیان کرد: هویت‌بخشی یکپارچه و ایجاد ارتباط مؤثر و پایدار با تولیدکنندگان زیربخش باغبانی با اهداف مهمی همچون تدوین بانک جامع اطلاعاتی محصولات باغبانی، ثبت و پایش مبدأ تولید محصولات، کنترل باقی‌مانده آثار سموم شیمیایی و ارتقای کمّی و کیفی صادرات محصولات باغبانی و به‌طورکلی اعمال مدیریت جامع در حوزه محصولات باغبانی از جمله راهبردهای طرح شناسنامه‌دار کردن باغات است.
آهنگری تصریح کرد: در فرآیند طراحی‌شده برای اجرای این طرح ملی، تمامی مراحل ثبت و صدور شناسنامه واحدها در سامانه تحت‌وب بهره‌برداران نظام صنفی کشاورزی موسوم به «سَبَک» صورت می‌گیرد که با کد دسترسی سریع طراحی‌شده در این سامانه برای مراکز تولید محصولات باغبانی، امکان پایش مبادی تولید و استانداردسازی محصولات برای صادرات و حتی تنظیم بازار داخلی ایجاد خواهد شد.
وی افزود: در زمان حاضر در حال ایجاد صنف کشاورزان هستیم و در حال طی مراحل اداری و ثبت آن هستیم تا با تأسیس صنف کشاورزان و باغداران مشکلات این بخش توسط صنف پیگیری و رفع شود.
آفت صادرات مرکبات مازندران از زبان نماینده مجلس
احمد فاطمی نماینده مردم بابل در مجلس شورای اسلامی نیز در گفت‌وگویی‌درباره وضعیت مرکبات و اقدامات و تصمیماتی که در مجلس و دولت برای قیمت‌گذاری و صادرات آن اتخاذ شده است، اظهار داشت: حدود چهارمیلیون تن مرکبات در کشور تولید می‌شود که سهم مازندران از این میزان حدود دو میلیون و ۷۰۰ هزار تن است؛ میانگین مصرف مرکبات در کشور حدود یک میلیون و ۸۰۰ هزار تُن تخمین زده شده است، نکته مهمی که باید به آن توجه کرد این است که بقیه تولیدات نیز باید صادر شود چرا که راهی جز صادرات مرکبات وجود ندارد در غیر این صورت کشاورزان با ضرر و زیان مواجه خواهند شد.
وی با اشاره به نقش دلالان در بازار مرکبات افزود: متأسفانه دلالان و واسطه‌گرانی که مرکبات باغات را از کشاورزان خریداری می‌کنند اقدام به «سبزچینی» می‌کنند و با استفاده از دمای حرارت مشخص و ترکیبات شیمیایی، اقدام به فرآوری و رنگ‌آمیزی محصولات و مرکبات می‌کنند، در حقیقت با این اقدام، هم قند مرکبات به حد معمول نرسیده و کم است و هم سبب می‌شود این مرکبات به‌تدریج دچار پوسیدگی شوند؛ وقتی مرکبات با ویژگی‌های یادشده به‌سمت کشورهای دیگر صادر می‌شود در آنجا از نظر کیفیت با مرکبات سایر کشورها مقایسه و چون مرکبات ایران سبززدایی و توأم با فرآوری شیمیایی شده است کیفیت آن به‌شدت پایین می‌آید لذا در بازار کشورهای روسیه، قزاقستان، ترکیه، جمهوری آذربایجان و سایر بازارهای هدف مورد اقبال قرار نمی‌گیرند و سبب بدنامیِ مرکبات ایران بین کشورها و همچنین استرداد و بازگشت آنها به داخل کشور خواهد شد.
وی ادامه داد: تلاش همه نمایندگان مجلس به‌ویژه مازندران بر این است که صادرات مرکبات این استان به‌صورت پایدار تداوم یابد چراکه چاره‌ای جز صادرات نداریم؛ طبق آمار، حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰هزار تُن مرکبات به سایر کشورها صادر می‌شود که رقم قابل‌توجهی نیست، در حقیقت هزینه نیروی کار، کود، نگهداری و برداشت مرکبات به‌نوعی برای کشاورز به‌صرفه نیست و همین موضوع باعث ضررهای هنگفت به این قشر زحمتکش می‌شود.
این نماینده مجلس تأکید کرد: دولت نقش مهمی در ایجاد بسترها و زیرساخت‌های لازم برای صادرات مرکبات به‌عهده دارد به‌بیان دیگر دولت می‌تواند با ایجاد یک سری ایستگاه‌های صادراتی از طریق راه‌های دریایی و دالان‌های زمینی، مرکبات را به سایر کشورها صادر کند، البته وزارت جهاد کشاورزی و استاندار مازندران نیز در این خصوص بخشنامه‌هایی را ابلاغ کردند که بحث نظارت و کنترل بر سورتینگ‌ها به‌خوبی صورت پذیرد بدین گونه که سورتینگ‌ها به‌درستی به وظایف اصلی‌شان بپردازند و از اقداماتی چون سبززدایی و رنگ‌آمیزی مرکبات اجتناب ورزند.
فاطمی با ابراز اینکه علاوه بر بحث نظارت بر سورتینگ‌ها، بازدیدهای مستمر نیز می‌تواند بیش از پیش مثمر ثمر باشد، تشریح کرد: در حقیقت سازمان‌های نظارتی باید وارد عمل شوند و از ابزارهای نظارتیِ خود برای هرچه بهتر شدن وضعیت سورتینگ‌ها استفاده کنند، دغدغه بنده نیز پیگیری همین موضوع در مجلس و دولت است؛ امیدوارم بتوانیم قیمت مرکبات را در داخل کشور به قیمت واقعی آن نزدیک کنیم.
